به روایت بیشتر كتابهای تاریخی، درفش كاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یاپلنگ ساخته شده بود، بدون آنكه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی كه به قدرت می رسید، تعدادی جواهر بر آن می افزود. به هنگام حمله تازیان عرب به ایران در جنگ قادسیه،درفش كاویانی به دست آنان افتاد و چون آن را همراه بافرش مشهور "بهارستان" نزد عمربن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها،درها و جواهراتی كه به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسینی قزوینی در كتاب المعجم: "... سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند ".

با فتح ایران به دست اعراب، ایرانیان تا 200 سال هیچ درفشیا پرچمی نداشتند و تنها دو نفر از قهرمانان ملی ایران زمین، یعنی ابومسلم خراسانیو بابك خرمدین، دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی یكسره سیاهرنگ داشت و بابكسرخرنگ، به همین روی بود كه طرفداران این دو را سیاهجامگان و سرخجامگانمیخواندند. از آنجایی كه علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام میدانستند تاسالهای مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفشها تصویر نمیشد. 


نخستین تصویر بر روی پرچم ایران

در سال 355 خورشیدی (976میلادی) كه غزنویان، با شكست دادن سامانیان، زمام امور را در دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی برای نخستین بار دستور داد نقش یك ماه را بر روی پرچم خود كه رنگ زمینه آن یكسره سیاه بود، زردوزی كنند. سپس در سال 410 خورشیدی (1031 میلادی) سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شكار شیر دستور داد نقش و نگار یك شیر جایگزین ماه شود و از آن پس هیچگاه تصویر شیر از روی پرچم ملی ایران برداشته نشد؛ تا انقلاب اسلامی در سال (1979 میلادی).


افزوده شدن نقش خورشید بر پشت شیر

در زمان خوارزمشاهیان یا سلجوقیان سكه هایی زده شد كه بر روی آن نقش خورشید بر پشت آمده بود؛ رسمی كه به سرعت در مورد پرچمها نیز رعایت شد. در مورد علت استفاده از خورشید، دو دیدگاه وجود دارد: یكی اینكه چون شیر گذشته از نماد دلاوری و قدرت، نشانه ماه مرداد (اسد) هم بوده و خورشید در ماه مرداد در اوج بلندی و گرمای خود است، به این ترتیب همبستگی میان خانه شیر (برج اسد) با میانه تابستان نشان داده می شود. 

نظریه دیگر بر تاثیر آیین مهرپرستی و میتراییسم در ایران دلالت و از آن حكایت دارد كه به دلیل تقدس خورشید در این آیین، ایرانیان كهن ترجیح دادند خورشید بر روی سكه ها و پرچم بر پشت شیر قرار گیرد. 


پرچم در دوران صفویان

در میان شاهان سلسله صفویان كه حدود 230 سال بر ایران حاكم بودند، تنها شاهاسماعیل اول و شاه تهماسب اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یكسره سبزرنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت. شاه تهماسب نیز چون خود زاده ماه فروردین (برج حمل) بود، دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچمها و هم بر سكه ها ترسیم كنند. پرچم ایران در بقیه دوران حاكمیت صفویان سبزرنگ بود و شیر و خورشید را بر روی آن زردوزی می كردند. البته موقعیت و طرز قرار گرفتن شیر در همه این پرچمها یكسان نبوده، شیر، گاه نشسته بوده، گاه نیمرخ و گاه رو به سوی بیننده. در بعضی موارد هم خورشید از شیر جدا بوده و گاه چسبیده به آن. به استناد سیاحت نامه ژان شاردن جهانگرد فرانسوی استفاده او بیرق های نوك تیز و باریك كه بر روی آن آیهای از قرآن و تصویر شمشیر دو سر علی بن ابی طالب یا شیر خورشید بوده، در دوران صفویان رسم بوده است. به نظر می آید كه پرچم ایران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده نه چهارگوش. 


پرچم در عهد نادرشاه افشار

نادر كه مردی خودساخته بود، توانست با كوششی عظیم ایران را از حكومت ملوك الطوایفی رها ساخته، بار دیگر یكپارچه و متحدكند. سپاه او از سوی جنوب تا دهلی، از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا، و از غرب تا موصل و كركوك و بغداد و از شرق تا مرز چین پیش روی كرد. در همین دوره بود كه تغییراتی در خور در پرچم ملی و نظامی ایران به وجود آمد. درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابریشم سرخ و زرد ساخته می شد و بر روی آن تصویر شیر و خورشیدهم وجود داشت؛ اما درفش ملی ایرانیان در این زمان سه رنگ سبز و سفید و سرخ با شیری در حالت نیمرخ و در حال راه رفتن داشته كه خورشیدی نیمه بر آمده بر پشت آن بود و د ردرون دایره خورشید نوشته بود: "الملك الله". سپاهیان نادر در تصویری كه از جنگ وی با محمد گوركانی، پادشاه هند، كشیده شده است، بیرقی سه گوش با رنگ سفید در دست دارند كه در گوشه بالایی آن نواری سبزرنگ و در قسمت پایینی آن نواری سرخ دوخته شده است. شیری با دم برافراشته به صورت نیمرخ در حال راه رفتن است و درون دایره خورشید آن باز هم "الملك الله" آمده است. بر این اساس میتوان گفت پرچم سه رنگ فعلی ایران  ریشه گرفته از پرچم سه رنگ عهد نادر است. زیرا در این زمان بود كه برای نخستین بار این سه رنگ بر روی پرچم های نظامی و ملی آمد، هر چند هنوز پرچمها سه گوشه بودند. 


دوره قاجارها، پرچم چهار گوشه

در دوران آغامحمدخان قاجار، سرسلسله قاجاریان، چند تغییر اساسی در شكل و رنگ پرچم داده شد، یكی این كه شكل آن برای نخستین بار از سه گوشه به چهارگوشه تغییر یافت و دوم این كه آغامحمدخان به دلیل دشمنی كه با نادر داشت، سه رنگ سبز و سفید و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد. دایره سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود كه در آن تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت، با این تفاوت بارز كه برای نخستین بارشمشیری در دست شیر قرار داده شده بود. در عهد فتحعلی شاه قاجار، ایران دارای پرچمی دوگانه شد. یكی پرچمی یكسره سرخ با شیری نشسته و خورشید بر پشت كه پرتوهای آن سراسرآن را پوشانده بود. نكته شگفتی آور این كه شیر پرچم زمان صلح شمشیر بدست داشت درحالی كه در پرچم عهد جنگ چنین نبود. در زمان فتحعلی شاه بود كه استفاده از پرچم سفید رنگ برای مقاصد دیپلماتیك و سیاسی مرسوم شد. در تصویری كه یك نقاش روس از ورود سفیر ایران "ابوالحسن خان شیرازی" به دربار تزار روس كشیده، پرچمی سفید رنگ منقوش به شیر و خورشید و شمشیر، پیشاپیش سفیر در حركت است. سالها بعد، امیركبیر از این ویژگی پرچم های سه گانه دوره فتحعلی شاه استفاده كرد و طرح پرچم امروزی را ریخت. برای نخستین بار در زمان محمدشاه قاجار (جانشین فتحعلی شاه) تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد. در این دوره هم دو درفش یا پرچم به كار می رفته است كه بر روی یكی شمشیر دو سر حضرت علی (ع) و بر دیگری شیر و خورشید قرار داشت كه پرچم اول درفش شاهی و دومی درفش ملی و نظامی بود. 


امیركبیر و پرچم ایران

میرزا تقی خان امیركبیر، بزرگمرد تاریخ ایران، دلبستگی ویژهای به نادرشاه داشت و به همین سبب بود كه پیوسته به ناصرالدین شاه توصیه می كرد شرح زندگی نادر را بخواند. امیركبیرهمان رنگ های پرچم نادر را پذیرفت، اما دستور داد شكل پرچم مستطیل باشد (بر خلافش كل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمینه پرچم سفید، با یك نوار سبز به عرض تقریبی 10 سانتی متر در گوشه بالایی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پایین پرچم دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد، بدون آنكه تاجی بر بالای خورشید گذاشته شود. بدین ترتیب پرچم ایران تقریبا به شكل و فرم پرچم امروزی ایران درآمد


انقلاب مشروطیت و پرچم ایران 

با پیروزی جنبش مشروطه خواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشكیل مجلس، نمایندگان مردم در مجلس های اول و دوم به كار تدوین قانون اساسی و متمم آن می پردازند. در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود: "الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است"، كاملا مشخص است كه نمایندگان در تصویب این اصل شتابزده بوده اند. زیرا اشاره ای به ترتیب قرار گرفتن رنگها، افقی یا عمودی بودن آنها، و این كه شیر و خورشید بر كدام یك از رنگها قرار گیرد، به میان نیامده بود. همچنین درباره وجود یا نبود شمشیر یا جهت روی شیر ذكری نشده بود. به نظر می رسد بخشی ازعجله نمایندگان به دلیل وجود شماری روحانی در مجلس بوده كه استفاده از تصویر راحرام می دانستند. نمایندگان نواندیش در توجیه رنگهای به كار رفته در پرچم به استدلالات دینی متوسل شدند،زیرا می دانستند که روحانیون حاضر در مجلس تنها با استدلالات دینی حرف آنها را می پذیرفتند، بدین ترتیب كه می گفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پیامبراسلام و رنگ دین است، بنابراین پیشنهاد میشود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد. در مورد رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد كه رنگ سفید رنگ مورد علاقه زرتشتیان است، اقلیت دینی كه هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی كرده اند و این كه سفید نماد صلح، آشتی و پاكدامنی است و لازم است در زیر رنگ سبزقرار گیرد. در مورد رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام، به ویژه حسین بن علی و جان باختگان انقلاب مشروطیت، به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره شد. وقتی نمایندگان روحانی با این استدلالات مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود،نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شیر و خورشید كشاندند و این موضوع رااین گونه توجیه كردند كه انقلاب مشروطیت در مرداد (سال 1285 هجری شمسی 1906 میلادی) به پیروزی رسید یعنی در برج اسد (شیر). از سوی دیگر چون اكثر ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو علی هستند و اسدالله از القاب حضرت علی بن ابی طالب است، بنابراین شیر هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شیعیان. در مورد خورشید نیز چون انقلاب مشروطه درمیانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خوداست، پیشنهاد شد خورشید را نیز بر پشت شیر سوار كنند كه این شیر و خورشید هم نشانه علی بن اب طالب باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، یعنی روز پیروزی مشروطه خواهان، و البته وقتی شیر را نشانه پیشوای امام اول بدانیم، لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم. بدین ترتیب برای اولین بار پرچم ملی ایران به طور رسمی در قانون اساسی به عنوان نماد استقلال و حاكمیت ملی مطرح شد. در سال 1336منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت، به پیشنهاد هیاتی از نمایندگان وزارت خانه های خارجه،آموزش و پرورش و جنگ طی بخشنامهای ابعاد و جزئیات دیگر پرچم را مشخص كرد. بخشنامه دیگری در سال 1337 در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طی آن مقرر شد طولپرچم اندكی بیش از یك برابر و نیم عرضش باشد.


پرچم بعد از انقلاب اسلامی

در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1358 (1979میلادی) در مورد پرچم گفته شده است كه پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز، سفید وسرخ تشكیل می شود و نشانه جمهوری اسلامی (تشكیل شده با حروف الله اكبر) در وسط آن قرار دارد.



منبع:وبلاگ نوشته های پسر ایرونی